Lirim Biçaku: 47 vjet në internim.., nga një ferr në tjetrin, sfida për të mbetur njeri!

Rrëfimi i fundit i Lirim Biçakut, poetit dhe piktorit, që kaloi 47 vjet në internim, mbi kalvarin e pafund të vuajtjeve nga një kamp internimi në një tjetër, ëndrrat e vrara dhe lirinë e ëndërruar aq gjatë... 

E ka mbajtur shpirtin gjallë vetëm me një garuzhde “gjelle kazani”, ku lundronte vetëm një kokërr fasule apo orizi... Ky është vetëm njëri nga detajet e jetës në internim, për plot 47 vjet me radhë, i të përndjekurit politik, Lirim Biçaku, i cili u nd anga jeta dy ditë më parë.

Në këtë rrëfim-dëshmi lënë gazetarit Albert Zholi, Lirim Biçaku i bën një skaner ferrit të persekutimit komunist.  “Flinim në një kapanon të gjatë, si stallë kuajsh, ku na ra të ishim në hyrje të derës. Sa shkelma kam ngrënë në atë derë, teksa duroja njerëzit që kalonin...”. KJo është vetëm njëra nga dëshmitë e tij për jetën në kampet e internimit, fillimisht në Tepelenë dhe pastaj në Savër të Lushnjës...

Plot 47 vjet në internim... Pse ju internuan dhe ku ju internuan? Cilat ishin vendet e internimit dhe si mbijetuat?

Jeta ime do romane të tëra që të dalë e plotë. Ato dhimbje, halle, shqetësime, probleme, skamje, tortura kur i mendoj sot më duken një ëndërr e largët, aq të pabesueshme ishin skenat e jetës sime. Të jetosh në demokraci dhe të mendosh një të kaluar jo të largët në sistemin komunist, thua që kjo jetë është çudi. Si filluan dhimbjet dhe vuajtjet e mia? Fare thjesht, sapo u vendos diktatura e proletariatit, pra një vit pas çlirimit të vendit, në vitin 1945 babai im, Isufi me gjyshin Hazizin u arratisën. Pra, u arratisën (kështu quhej atë kohë) nga Shqipëria, pasi nuk e pëlqenin sistemin që erdhi pas Luftës së Dytë Botërore. Familja ime ishte familje e pasur, e lidhur me pronën private, të lidhur me punën dhe me lirinë e fjalës. Pra, babë e bir (babai im dhe gjyshi im), thjesht për shumë arsye nuk e donin komunizmin, pasi ishin për një shoqëri të vërtetë demokratike, ku prona private të ishte në themel të saj. Fill pas arratisjes, siç morëm vesh më vonë, në fillim ata shkuan në Stamboll. Vite më vonë, babai im, Isufi, shkoi në Bruksel, Belgjikë, ku dhe u martua sërish, ndërsa gjyshi mbeti në Stamboll, ku dhe vdiq. Që prej vitit 1945, deri në vitin 1993 babanë nuk e kisha takuar. Madje, unë u bëra vetë gjysh dhe ai stërgjysh dhe nuk ishim parë. Pikërisht në këtë kohë ne vendosëm lidhjet, pasi pas vitit 1990 demokracia na hapi rrugët. Në vitin 1992, deri në vitin 1998 unë fillova punë në Lushnjë. Në këtë kohë ekonomia jonë u rrit dhe po mendoja për edukimin e fëmijëve. Pra, në këtë kohë filloi dhe lidhja jonë, derisa babai erdhi në Shqipëri në vitin 1993.

 Si ishte takimi me të pas kaq vitesh?

Takimi ishte i çuditshëm. Shiheshim dhe nuk flisnim. Edhe fjalët edhe lotët nuk na dilnin. Ka momente që heshtja flet më shumë se fjala. Pra, arratisja e babait dhe e gjyshit bënë që ne të internoheshim në fillim nga viti 1945 deri në vitin 1950 e kaluam në tre vende: nga Berati në Kuçovë, pastaj në Turan. Ndërsa nga viti 1950-1954 në Tepelenë dhe prej vitit 1954 deri në vitin 1992 në Savër të Lushnjës. Këtu mbaron odiseja e internimit të familjes sonë, ku kryefamiljare ishte nëna jonë.

Kur shkuat në Savër, pse ndryshoi jeta juaj aty?

Së pari, dua të them se fshati Savër bëhet i njohur që në kohën e Skënderbeut, pasi aty janë gjetur shumë armë të asaj kohe që tregojnë vërtetësinë e një lufte shqiptaro-turke. Por, si fshat internimi u formua në vitin 1949.  Pra, kur shkova unë, ai kishte pesë vjet që funksiononte. Në Savër sillnin për punë familjet e të përndjekurve politikë dhe ish-kulakët siç i cilësonte Enver Hoxha. Aty kishte njerëz nga gjithë Shqipëria, madje intelektualët më në zë, të cilët s’e donin regjimin. Kishte shumë njerëz nga dyer të fisme. Në Savër shkuam në vitin 1954 si të internuar. Në fillim, edhe këtu fjetja dhe të gjitha ishin si në kampet e tjera. Sa mbërritëm, na çuan në një kapanon të gjatë, si stallë kuajsh, ku ne na ra të ishim në hyrje të derës. Aty hynte i ftohti dhe i nxehti si të donte, por nga ana tjetër ishim të detyruar të duronim edhe të shkelurat e njerëzve, që dilnin natën jashtë. Sa shkelma kam ngrënë në atë derë. Të nesërmen na çuan katër familje bashkë në një dhomë. Më vonë, u ndërtuan dhe 7 dhoma si barake, ku rrinim disa familje bashkë.  Shpeshherë përdornim dritaren si derë dhe anasjelltas.

Pikërisht në Savër, keni thënë se filluat të njihnit lekun edhe si ngjyrë, por edhe si pagesë në dorë. Konkretisht, si filluat të paguheshit në Savër?

Në këtë fshat ne kaluam nga rendi skllavopronar, pra nga të skllavëruar tërësisht, në varfëri, pra e kaluam pragun e mjerimit absolut. Këtu filluam të njihnim lekun. Punonim dhe paguheshim. Punonim në fermë. Tre muaj na mbajtën me “gjellë kazani”, pastaj paguheshim sa punonim. Domethënë sa të donin ata që na drejtonin, pasi ne punonim shumë, por s’e dinim sa ishte vlera e punës. Mblidhnim deri 120 kg pambuk në ditë për 12 lekë. Kur merrnim 14 lekë në ditë, eh, sa gëzoheshim! Puna ishte e rëndë në vjelje pambuku. Gratë ishin më të palodhura në këtë punë. Në këtë kohë, unë fillova të ushtroj  mirë profesionin e muratorit, pasi kisha bërë dhe një shkollë në Lushnjë. Di të them se pas disa vjetësh punë, mora kategorinë e shtatë. Kisha bërë një shkollë pa shkëputje nga puna. Madje si murator kam dhe një histori interesante. Histori që për kohën ishte shumë domethënëse. Në vitin 1967 na thanë të ndërtonim shtëpinë e pritjes në Lushnjë. Aty do vinin udhëheqësit. Punuam nga 14 orë në ditë. Kontrolli ishte i rreptë. As kokën nuk ngrinim. Ishte një ndërtesë bashkëkohore. E bëmë para afatit. Për këtë punë na falënderuan. Atëherë qarkullonin fjalë se këtë shtëpi pritjeje do ta inauguronte vetë Enver Hoxha, por unë nuk mora vesh se çfarë u bë më vonë. Por, di që ajo diskutohej gjithmonë si shtëpi e veçantë, që të gjithë udhëheqësit, kur u binte rruga, kalonin nga ajo për pushim. Punonim për të tjerët, për udhëheqjen, nxirrnim nga duart mrekullia, por kurrë nuk i gëzonim apo i shijonim vetë. Të kisha një dhomë të vogël për shtëpi nga ajo godinë, do isha njeriu më I lumtur në botë për atë kohë.

Dita më e bukur si i internuar, si ishte kjo ditë dhe pse e quani të tillë?

Ah, e kujtoj dhe sot. Lotoj kur e kujtoj. Ka lidhje me ndërtimet, me banesat që përmenda paksa më lart. Pra, ndërtoja gjithmonë por nuk kisha shtëpi, apo një dhomë për vete. Më kujtohet ajo thënia popullore: “këpucari pa këpucë, rrobaqepësi pa pantallona të mira”; kështu dhe unë, ndërtoja për të tjerë, për vete fukara. Dhe ja vjen një ditë e në vitin 1988 më dhanë një dhomë prej tulle në një shtëpi apo pallat në Savër. O Zot! Nuk e besoja. Një jetë të tërë vetëm në barraka, apo stalla kuajsh. Një jetë të tërë pa parë banesë të rregullt, pa banjë, pa sobë, pa ngrohje, pa lëre për freskim. Ajo dhomë m’u duk si shtëpi princërish, si vilë nga më të bukurat në botë. S’e besoja. Kur kam fjetur atë natë, vetja m’u duk si perandor. Një dhomë e vërtetë shtëpie të rregullt. M’u duk vetja si perandor, pasi ne dhe banjat i kishim jashtë rreth 20 metër larg kapanonit. Në të ftohtë apo ku di unë, do kaloje në pellgje balte për të shkuar aty. Kur u martova bëra një shtesë me kallama tek baraka, ku jetoja. Mos e fol. Dhoma ime ishte 3.5 metër, unë e zgjata pak. Pra, sa mbaronte kasollja, ishte një furrik pule dhe më poshtë banja. Mos u habit. E shoh që nuk të besohet, s’e di si ka jetuar yt atë, por për mua kështu është. Në këto kushte vazhdova edhe shkollën, pasi kur u quajta i dëbuar, unë shkoja në Lushnjë dhe bëja shkollën fillore, pastaj të mesmen dhe një shkollë për  murator. Por unë në Savër fitova diçka shumë të madhe, u dashurova me librin. Këtë ia quaj për nder asaj kohe. Unë aty kam mësuar i vetmuar, aq sa nuk do kisha mësuar në disa universitete. Ne ishim katër shokë dhe ishim lidhur me librarinë në Lushnjë, ku çdo libër që dilte, shitësi na e mbante. Ne do kursenim çdo gjë për të blerë një libër. S’e si, s’e di. Por e mira më e madhe ishte, se në internim njiheshe me njerëz me emër të madh, që kishin mbaruar studimet jashtë shtetit dhe kishin një kulturë të jashtëzakonshme. Ata ishin intelektualë të mirëfilltë, madje të gjithë dinin nga 3-4 gjuhë të huaja.

A mund të na përcillni emra konkretë nga këta personalitete dhe intelektualë të internuar që kishit aty?

Së pari, një burrë zotini, Tasim Spahiun, një ish-ushtarak, i cili në kohën e luftës ka bërë një debat me Enverin në Poçem. Përplasja kishte të bënte për ndërtimin e shoqërisë së re pas lufte. Enveri ia vuri vath në vesh. Pas lufte, duke qenë se ishte një ushtarak i përgatitur, Enveri e la 4 vjet pedagog në shkollën ushtarake dhe pastaj  e internoi në Savër.  Ishte njeri me kulturë, i paepur. Kishte një pamje fisnike. Nuk e jepte veten, deri sa vdiq i harruar aty.  Kishe qejf ta dëgjoje. Rrinte serioz dhe dukej si një shkëmb që  nuk tutej nga asgjë. Njëherazi, dua të veçoja vajzën e Gjon Markagjonit. Ajo ishte më e nëpërkëmbura, por s’e jepte veten.  Serioze, korrekte, fjalëpakë, ajo ishte si një heroinë e heshtur. Përveç tyre, tyre veçoj edhe Zenel Prodanin, një burrë i pashëm, dy metra. Njeri i ditur, që kur fliste, mrekulloheshe. Por kishte edhe shahistë me famë, boksierë me famë, përkthyes me famë. Kur është diskutuar “Komedia Hyjnore”, të gjithë ata personazhe, në Savër i gjeje. Dhe më tej ishte ajo që s’më besohej, pasi aty ishte dhe djali i xhaxhait të Enver Hoxhës, Vehib Hoxha. Ai binte në sy. Kishte dhe tri vajza. Rrinte i heshtur në hallet e tij. Ne thoshim se kur s’i vjen keq për djalin e xhaxhait, si do t’i vijë keq për ne Enverit. Ndonjëherë dhe e paragjykonim, por ai ishte një burrë zotni, i heshtur dhe që i donte njerëzit. Kurrë nuk u ankua dhe kurrë nuk kërkoi mëshirë. Por do ndalem pak më gjatë me Lazër Radin. Ishte nga Shkodra. Ishte ndër nismëtarët e krijimit të grupit komunist të Shkodrës, së bashku me Qemal Stafën. Një njeri shumë i ekuilibruar dhe i dashur. Ishte një luftëtar i zoti. Pas vrasjes së Qemal Stafës, atë e akuzuan si një ndër pjesëmarrësit në vrasje. Madje, pas çlirimit dhe e burgosën. S’e di sa vjet bëri, por pas dënimit, e sollën në Savër. Ai kurrë s’e pranoi se ishte pjesmarrës në vrasjen e Qemal Stafës, pasi e kishte shok të ngushtë dhe e donte shumë. Jeta e tij ishte shumë e koklavitur. Vdiq disa vjet, pas demokracisë. Aty kam parë shumë njerëz, që me të vërtetë duhej të vlerësoheshin, por jo, Enveri i çoi aty ku ishte dhembja më e madhe. Pra, aty gjeje njerëz që vërtet kishin vlera të rralla dhe mbivlera e tyre ishte se kurrë nuk u bënë spiunë, kurrë nuk kërkuan mëshirë, kurrë nuk shanë njeri, kurrë nuk kërkuan diçka ndryshe. Por më e keqja ishte kur na bënin diskretitim publik. Pra, të nxirrnin në mes të sheshit të kinemasë dhe të pështynin. Kështu bënë dhe njëherë me mua, më nxorën në mes të sallës të më pështynin, si një njeri me baba dhe gjysh të arratisur, në kuadrin e luftës së klasave. O Zot, ç’kisha bërë! Ç’ishte kjo gjëmë komuniste e pashembullt? Por vura re se shumica s’e bënë këtë gjest. Nuk më pështynë. Oficeri i sigurimit u çudit. Madje kishte dhe komunistë, që nuk më pështynin. E them me bindje se regjimi ishte regjim, por mes ish-shumë pushtetarëve kishte shumë njerëz të mirë, Këtë e tregoj me këto raste, por edhe më pas kam shumë raste të përafërta. Kishte njerëz të mirë që i kuptuan dredhitë e sistemit, ndaj dhe ai sistem ra.

Kur erdhët në Tiranë dhe si mori rrugë ëndrra e juaj fëminore, piktura?

Librin e shijova në Savër, por pikturën jo. Nuk kisha mjete. Doja gjithmonë të filloja të pikturoja. Dhe ja, erdhi ajo ditë. Në vitin 1998 erdha në Tiranë dhe isha dhe i papunë ndaj mendova t’i futem ëndrrës time të pikturës dhe jo të rrija e të luaja domino. Punova katër vjet pa pushim ditë e natë, pa njohur asnjë piktor në Tiranë. Pas tyre, duke parë punët e mia, u bëra mik me shumë piktorë. Unë kam rreth 20 vjet që merrem me pikturë direkt. Pra, ëndrrën time të parë, ëndrrën time të bukur, munda ta prek me ardhjen e demokracisë. Falë dy piktorëve, Bujar Zajmi dhe një piktor që punonte në Teatrin Popullor munda të hap edhe ekspozitë. Pas saj, unë u njoha me shumë piktorë të tjerë, të cilët kanë lënë shënimet dhe impresionet e tyre në librin e përshtypjeve për mua. Pas kësaj ekspozite, kalova nga punimet në akuarel, në punimet në vaj. Deri tani kam hapur 7 ekspozita personale dhe më shumë se kaq të përbashkëta. Thuajse çdo vit kam hapur një ekspozitë vetjake dhe një të përbashkët. Aktualisht, në arkivin tim mund të jenë mbi një mijë piktura. Punimet e para i fillova në akuarel, kalova në akrelik dhe së fundi në vaj. Pikturat i kam filluar me punime reale, të cilat i paraqita në ekspozitën e parë. Në këtë ekspozitë, pikturat kishin vetëm 5% dritë dhe dominonte errësira. Pastaj ishte këshilla e djalit që e kam piktor në Bruksel, i cili më tha: Babë, duhet të shohësh dritë, nuk u ngope 50 vjet me errësirë?

Dhe tani po të shohësh punimet e mia, kanë 95% dritë dhe 5% errësirë. Në ekspozitën e fundit Naxhi Bakalli  tha tri fjalë: “Lirimi është i lirë, që s’i ngjan kurrkujt”. Mendoj se sot kam krijuar individualitetin tim në pikturë. Por dua të them se vitet e fundit kam kaluar tek abstraksionizmi, pasi kur lexova një libër të një piktori abstraksionist, Kandist që shkruante që 70 vitet e mia i humba për të prekur të virgjërën natyrë, të cilën nuk e arrin askush, tani iu ktheva ëndrrave të mia që më bën të qartë. dërsa Salvador Daliu mbetet piktori më i mirë abstraksionist. Unë aktualisht punoj 9 orë në ditë, duke pasur parasysh këta njerëz të mëdhenj të abstraksionizmit. Piktura është bërë jeta ime e dytë. Pa penel nuk rroj dot asnjë ditë. Peneli me jep forcë, mendim dhe ide.

Je menduar të hakmerresh ndaj asaj rinie të zezë?

Kurrë. Nuk e njoh hakmarrjen. Zoti i vuri gjërat në vend. Sot kam tre fëmijë të shkëlqyer, të shkolluar, të cilët ma kanë mbushur shtëpinë me nipër dhe mbesa. Nuk kam ndërmend të prish këtë lumturi. Do ta ndëshkosh një regjim dhe një njeri? Fshije nga memoria dhe i ke bërë dënimin më të madh....

"Kampet e të internuarve, flinim të gjithë si kafshët në shesh, banjat 200 metra larg”

“Midis kampeve kishte një ndryshim të madh, jo vetëm nga pozicioni gjeografik i vendit, por edhe nga kushtet.  Në Kuçovë, ne rrinim në një kapanon të gjithë të burgosurit, meshkuj dhe femra bashkë. Hanim nga “kazani” ose “gjellë kazani”, kështu quhej atëherë. Pra, të gjithë kalonim para kazanit me një tas alumini në dorë dhe na hidhnin një garuzhde me një lëng, që kurrsesi s’mund të quhej gjellë. Aty mund të lundronte vetëm një kokërr fasule, apo një kokërr oriz. Kjo ishte supa jonë e famshme, që mbanim shpirtin gjallë. Na jepnin dhe një copë bukë misri, sa për të kaluar radhën. Shumë njerëzve u binte të fikët, pasi nuk mund të mbaheshin dot me atë ushqim. Sëmundjet bënin kërdinë. Edhe në Tepelenë,  mënyra e të fjeturit ishte e njëjtë. Në Tepelenë flinim në një kapanon të madh të kohës së luftës, të ndërtuar nga italianët. Në tokë kishim shtrirë nga një copë dërrasë dhe të gjithë të radhitur si fishekët në karikatore. Kështu quhej organizimi i të fjeturit tonë, të konservuar si fishekët në karikatore. Për pesë vjet, s’e pamë kurrë ngjyrën dhe ngrohtësinë e zjarrit, s’e pamë kurrë të larit e lirshëm, apo një dhomë të veçantë, ku mund të rrije me bashkëshorten, apo me fëmijët. Në shesh të gjithë. Banjat i kishim 200 metra larg, në breg të lumit. S’dinim se çfarë ishin ndërresat. Na kalonin sa në një kamp-burg në një tjetër, duke na hedhur në tokë, duke mos pasur asnjë ndërresë, por dhe asnjë lloj leku. Nuk dinim se çfarë ishte leku, letër apo metal. Kurrë nuk kishim nëpër duar lekë për shumë kohë. Vetëm punë, bukë lëtyrë dhe gjumë në stalla. Lekë nuk kishim, ku t’i merrnim dhe s’kishim ku të blinim, pasi nuk na linin të dilnim nga kampi. Po të them se për 10 vjet me radhë, prej vitit 1945 deri në vitin 1954, s’më kish rënë në dorë asnjë lloj leku. Më dukej ëndërr kur flitej për lekun, nuk dija se çfarë lekësh qarkullonin sipas prerjes dhe formatit. Kjo është e pabesueshme, por e vërtetë. Doja të blija një laps, një fletore vizatimi, por me se? Ku ti gjeja? Doja të vizatoja, pasi kisha dhunti, po ku të shkoja dhe me se t’i blija?”.

 "Apeli çdo mëngjes, e keqja tjetër e internimit, kishin frikë mos u iknim”

“Internimi kishte midis të tjerash një të keqe shumë të madhe. Ajo ishte se çdo ditë duhej të paraqiteshe në apel, pra shikoheshin mungesat, pasi kishin frikë mos arratiseshim. Nëse të ulej dënimi, atëherë quheshe i dëbuar dhe jo i internuar. Kishte një dallim esencial.  Eh, sa të internuar donin të shpalleshin të dëbuar! Dallimi ishte se pas disa vjetësh nëse shikonin se punoje mirë, ishe korrekt, kishe rendiment, nuk të dëgjonin të flisje kundër partisë dhe shokut Enver, atëherë të ulej masa e dënimit dhe nuk quheshe i internuar, por i dëbuar. I internuar ishe i detyruar, të ishe në të dy apelet që bënte oficeri i sigurimit, ndërsa i dëbuar nuk paraqiteshe në apel, por kishe kufizime në lëvizje. Pra, si i dëbuar unë s’mund të shkoja më shumë se qyteti i Lushnjës, pasi për çdo shkuarje në Tiranë, apo gjetiu, duhej të merrja leje. Nëse më miratohej mirë, nëse jo nuk lëvizja më shumë se Lushnja. Ky ishte dallimi midis të internuarit dhe të dëbuarit.  Kur shkonim në lumin e Semanit për banjo, shokët e mi e kalonin lumin, unë deri aty e kisha lejen si i dëbuar.  Po të kaloja matanë, do më quhej arratisje. Me dëbim mund të kishe liri lëvizje deri në tre rrethe. Në Savër ishin afërsisht 200 të internuar dhe po kaq në fshatin Plug. Midis tyre gjeje njerëz të shkolluar, të ditur, të heshtur dhe me pamje fisnike”.

“Lexoja një roman në 3 ditë, m’u bënë 2.200 në 12 vjet internim”

“Kur vija nga puna në stallë, lexoja dhe vetëm lexoja. Qysh nga viti 1950 dhe deri në vitin 1962, unë kam lexuar 2.200 romane. Pra, në 12 vjet, në çdo tre ditë mbaroja një roman. E di që s’e besoni, por është e vërtetë. Leximi më hiqte mendjen nga vuajtjet, poshtërimet, fyerjet, varfëria. Libri ishte miku më besnik që më ka dhënë forcë në moment të caktuara. Personazhet, heronjtë e romaneve, vuajtjet e tyre më jepnin forcë dhe mundohesha t’i imitoja”. Huazuar nga “Albanian Free Press”, Albert Zholi