Në kujtim të Luan Myftiut, ish i dënuar politik në Spaç, shkrimtar, përkthyes, i cili u nda nga jeta pak ditë më parë po publikojmë një tregim të jetuar, kur ai fëmijë pa nënën e lidhur me pranga nga komunistët.
" Iu mblodhëm rrotull të shihnim ato goxhdë të përkulura si unaza rreth duarve të saj të enjtura. Papritur u dëgjua zhurma e këmbëve të një polici që po ngjiste shkallët, i cili, i skuqur në fytyrë, na tha të mos ia hiqnim hekurat nënës, sepse vetëm kështu do ta lejonin që ajo të qëndronte pranë nesh"
KUR VRITEJ DASHURIA (NËNA)
Tregim nga Luan Myftiu
Nuk di si duhen fëmijët prej nënave të tyre, por imja ka pasur për mua një dashuri të çuditshme. Ajo mbante në gisht një unazë të veçantë për të më mbrojtur nga ndonjë mallkim i fshehtë i zemrës së saj, kur unë bëja ndo një nga ato veprimet që e lëndonin. Por dashurinë e saj kurrë nuk ma zbulonte, si të donte të mos cënonte lirinë time. Ajo i fshihte vështrimit tim të etur kujdesin e saj të tepëruar. Veç unë e diktoja dobësinë e saj për mua, sa herë që duhej të qortohesha për një veprim ku prekej sedra ime. Si një luaneshë e butë, ajo donte të rriste një këlysh krenar, prandaj me një diferencë të shtirë i zhdukte pasojat e sjelljeve të mia të ndëshkueshme. Ndoshta, kjo mbretëreshë bukurie nëpërmjet meje donte të vendoste pushtetin e krenarisë së saj në ambientin e kulturuar, ku kishte rënë nuse. Nuk di përse bukurinë mahnitëse të shpirtit të saj unë e shihja të pikturuar nëpër ikonat e kishave, të cilat i vizitoja gati çdo të dielë. Duke shkelur me kujdes nëpër rrugicat e tyre, të shtruara me zaje të bardhë, nga ku gëlontë një barë i gjelbër që dukej sikur përtërihej nga tingujt e këmbanave, unë hyja në kishë me zemrën gjithë drithërime nga një ndjenjë e pakuptueshme. Prapa tymit të temjanicës sodisja nurin e bukurisë së nuseve dhe vajzave elegante, që kishin ardhur t’i lutehsin Zotit t’i falte mëkatet, trishtimin e ëmbël të pikturave murale, madhëstinë e heshtjes dhe magjinë e zërave të korit të fëmijëve. Më dukej sikur vetëm aty e zbuloja parajsën e dashurisë së pashprehur të nënës. Ndihesha aq i dehur nga një pasion i çuditshëm, sa më dukej sikur tërë ceremonia fetare zhvillohej enkas për mua. Dhe kisha një nevojë t’i falenderoja të gjithë ata që vinin të faleshin në kishë. Kështu u krijua në atë moshë një lloj lidhjeje e fshehtë midis meje dhe kësaj shtëpie të Zotit. Edhe sot nuk di të them si i lexoja kuptimet e tingujve të këmbanës, sepse mbaj mend që, kur ato lajmëronin për ndonjë vdekje, unë vrapoja me lot në sy te nëna, e cila, për çudi, asnjëherë nuk më pyeti për shkakun e ngashërimeve të mia, kur hidhesha në krahët e saj i lumtur që ajo ishte gjallq . . .Edhe ajo sikur nuk donte që unë ta shfaqja haptas dobësinë time për të!
Asnjëherë nuk u ankua për hallet dhe shqetësimet, kur tim atë e arrestuan komunistët dhe asaj i duhej dy herë në ditë të qëndronte kokulur para portës së burgut me shpresën se mund t’ia pranonin ushqimet, që kish përgatitur për të shoqin. Kjo qënie që mëshironte dhembshurinë, tani qe pushtuar e tëra nga ndjenja e detyrës. Një rrudhë zemërimi, që përpiqej të mbinte në mes të vetullave të saj, nuk e prishte dot harmoninë e asaj qënieje që lumturinë e gjente vetëm në paqe. Të ketë pasur rol bukuria në atë butësi që të bënte për vete? Unë e adhuroja dhe, i magjepsur, isha xheloz, në heshtje tek shihja që edhe femrat hutoheshin përpara saj. Ndoshta, kjo xhelozi më kish krijuar me tim atë edhe një lloj armiqësie, e cila më shtynte të bëja ca gabime që isha i sigurt se do ta zemëronin, vetëm për të parë se si do të më mbronte ”luanesha” ime! Dhe isha i lumtur, kur shihja që ajo më mbronte në çdo rast, pa pyetur për trishtimin që i shkaktoja tim eti. Tani që kishte rënë në burg, më dukej sikur këtë e kish kërkuar vetë, i dëshpëruar që s’ia kisha njohur dashurinë që kishte pasur për mua, dhe, aq sa më vinte keq për të, po aq e dënoja për këtë hakmarrje të pamëshirshme ndaj meje. Gjithçka që ndodhte me mua, unë e peshoja sipas mënyrës sime. Komunistët më dukeshin ca lodra në duart e fatit tim, të cilat vepronin vetëm si t’u thoshte ai.
Tani e shihja nënën për ditë e më të përhumbur, ndërsa natën, kur e shtrëngoja midis krahëve të mi të dobët, ajo rrallë kujtohej që më kishte pranë. Një ditë e kapa në befasi duke qarë. I kishin dënuar vëllanë e vetëm me vdekje! Ai ishte kopja e së motrës nga shpirti, sikur t’i zbresim një shkreptimë rreptësie (kur prekej në sedër) që i kish mbirë, ndoshta, nga ndjenja e përgjegjësisë për familjen, që i kish rënë mbi supe qysh herët. I zgjuar e me një intuitë të hollë, por pa kulturën që ia kërkonte intelekti, ai ruante si thesar krenarinë e trashëguar nga i ati, kryengritës antiturk, i cili, me pastërtinë e ndjenjave të tij patriotike, kish fituar edhe simpatinë e atyre që duhej ta urrenin. Ky vëlla i dhembshur e donte marrëzisht të motrën. Bukurisë së saj marramendëse i qëndronte si një kurorë lulesh fisnikëria e vëllait, ashtu si zbukurohej kokëkrisja e tij e ëmbël prej nurit engjëllor të së motrës.
Ata duheshin e krenoheshin me njëri-tjetrin, ashtu siç qenë sjellë, kur ishin fëmijë.
Kush do t’ia mbronte tani nënës sime bukurinë nga gjithë ato shigjeta që kjo bukuri, padashje, tërhiqet drejt saj? Komunistët i vranë vërtet vëllanë, duke mos i treguar as gropën, ku ia flakën kufomën. Madje atyre nuk u erdhi mirë, kur ajo e qau. Komunistët kishin shumë frikë nga lotët që derdheshin nga keqardhja për viktimat e tyre. Nëna ime qante fshehurazi, por jo nga frika. Madje, ajo sikur nuk donte të qante. Ajo s’mund ta pranonte që i vëllai kishte vdekur, kur mendonte se ai vetëm mirë u kishte bërë të tjerëve! Ajo qante fshehurazi për poshtërimin që i kishin bërë vëllait të saj. Ata i kishin rrëmbyer krenarinë nënës, ndaj gjysma e qënies së saj kish vdekur. Gjysma tjetër vraponte pas kujtimeve të tij, me qëllim që të mos ndihej e vetmuar.
Ndërkohë të ardhurat shteronin dhe nevojat rriteshin çdo ditë. Filloi shitja e sendeve me vlerë për një copë bukë. Ditët shtyheshin me zor dhe uria nisi trokitjet e para në derën tonë.
Nëna po largohej çdo ditë prej nesh, si ai kapiteni që nuk i afrohet pasagjerëve që do të mbyten, kur anija po mbushet me uje, i terrorizuat nga klithmat e ndërgjegjes që s’është në gjendje t’i ndihmojë. Gjithmonë e menduar, ajo kryente mekanikisht detyrat si grua dhe si nënë. Ata të cilët dje e respektonin për fisnikërinë e saj, tani që kishin marrë pushtetin, e këshillonin për përçmim të ndante burrin e të martohej, pasi i shoqi nuk do ta nxirrte më kokën nga hekurat e burgut! E revoltuar dhe e fyer, ajo ua përplaste në fytyrë gjithë sa mendonte për harbutërinë e tyre, ndërsa netët, e tronditur, i gdhinte pa gjumë. Unë përpiqesha t’i qëndroja pranë, duke iu futur natën në gji, por ajo, ndonëse nuk i harronte përkëdheljet, sikur më lutej të mos e bezdisja.
Një natë më tha të mbaj vesh se mos dëgjoja zhurma këmbësh në tavan dhe, kur unë e sigurova se nuk kishte të tilla zhurma, veç heshtjes së plotë të natës, ajo qeshi nën zë si për të më thënë se kishte bërë një shaka, ndërsa pashë në dritën e hënës që hynte nga dritarja, dy pika loti që vezulluan në sytë e saj, të mbushur me një dritë jo të zakonshme. Atherë nisa të kërkoj si nëpër terr dashurinë e nënës, që nuk e kuptoja përse po ftohej çdo ditë.
Ç’të qe kjo e keqe që më kish përzënë nga zemra e saj? Ndiqja i hutuar psherëtimat, lëvizjet, madje dhe ngjyrat e zërit të saj, por nuk arrija dot në një përfundim. Nuk gjeja dot një shkak që ta kish zbehur dashurinë e saj për mua. Atherë e tepëroja me çamarokllëqe që ta meritoja një qortim prej saj. Por jo! Atë sikur e rëndonte dashuria ime, që ajo e ndiente se sa shumë po më vriste. Atherë e hodha poshtë atë sedrën dhe krenarinë, me të cilat e fshihja dobësinë për të, duke menduar se do ta fyeja në atë kërkesën e hershme të shpirit të saj për mua, por ajo vetëm për një çast shqetësohej, pastaj bëhej indifernte. Ajo kërkonte tani një pakt të ri, të cilin unë s’mund ta pranoja: ta lija të qetë! Po si mund ta lija unë vetëm, kur e shihja se sa vuante? Kurse ajo, ndoshta, donte të më mësonte me mungesën e saj, shprehur në lot e klithma! Vonë e kuptova se kisha pasur një dashuri të sëmurë për nënën. Vallë, e kishte ndierë zemra e saj këtë? E kishte ndierë sa e egërt ishte dashuria ime, që ajo vetë e kishte mbjellë? Ajo vetë më kishtë mësuar që ta trajtoja mizorisht. Në shkollë vija për të, teshat e reja i vishja për të, haja e pija për të dhe gjumë flija vetëm për hatër të saj. Ajo i kryente gjithë detyrat që më jepte mësuesja për t’i bërë në shtëpi, ajo më shfajësonte, kur endesha rrugës e nuk shkoja në shkollë, ajo m’i mbulonte kudo e kurdoherë prapësitë. Dhe kurrë nuk ankohej, kurrë nuk më tregonte se ç’kish bërë për të më mbrojtur, njëlloj si të ishin gabimet e saj dhe ajo duhet ti paguante.
Njëherë fëmijët e lagjes, që vinin shpesh në shtëpinë tonë, kishin nxjerrë në oborr gjithë pajën e saj prej mëndafshi, blerë në Itali dhe, të veshur me to si aktorë, loznin teatër. Nga banaku i verandës një fëmijë tjetër kishtë rrëzuar padashje një qyp me pekmez rrushi si ndonja 30 kg. dhe kish nisur të qante nga frika e ndonjë ndëshkimi. Erdhi nëna: të gjithë ngrinë. Rrobat e saj ishin ndehur mbi trëndafilat e kopshtit, ndërsa pekmezi kish ndotur gati gjithë shtëpinë. Ajo qeshi, pyeti për mua, më gjeti, më futi në një dhomë e, pasi më zhveshi, më kontrolloi me kujdes se mos isha vrarë, kur kish rënë qypi. Pasi u sigurua që s’kisha pësuar gjë, mori frymë e lehtësuar, mblodhi në oborr teshat e saj dhe nisi të lante shtëpinë pa na bërë një qortim dhe pa i trembur fëmijët e lagjes për të ardhur përsëri. Dhe unë përpiqesha ta ndihmoja në ndo një punë, por pa i rënë në sy se atë punë e kisha kryer unë. Ajo, sigurisht që e kuptonte, por edhe ajo nuk më falenderonte, përderisa e dinte që kjo gjë nuk do të më jepte kënaqsi. Ishte kohë lufte dhe babai ynë, i ngarkuar me detyra të ndryshme, vinte rrallë në shtëpi. Por ne nuk rrinim vetëm, sepse nëna jonë merrte shpesh në shtëpi gra të varfëra e pa njeri dhe i partonte (në të parë), siç venë nuset për herë të parë te prindërit e tyre dhe u shërbente për shpirt një muaj të tërë.
Në fund i përcillte me pesëqind të mira duke u premtuar se do t’i ftonte përsëri vitin tjetër. Ne çuditeshim se me çfarë devotshmërie e kryente ajo këtë bamirësi.
Tani, veç heshtjes, ajo kish nisur të rrinte edhe pa ngrënë, por ne nuk kuptuam dot kurrë arsyen e “grevës” së saj të urisë. Mos donte, vallë, të na e lintë neve racionin e saj të bukës, që jepte shteti aso kohe për çdo frymë? Apo uria e ndihmonte t’i ndiente më pak dhimbjet shpirtërore? Ato ditë komunistët kishin dënuar me vdekje edhe nipin e saj, të cilin ajo e kishte mbajtur pranë, se ishte kopja e të vëllait, për të cilin s’besoj se ka pushuar së qari deri sa i shkoi pranë. Mos, vallë, në ato net pa gjumë bisedonte me të nipin, që priste nga çasti në çast ta rrëmbenin, siç e rrëmbyen hienat, që nuk u ngopën 50 vjet me gjak të pafajshëm? Si mund të vritet një fëmijë që s’i ka djersitur mirë qimja në faqe? Një fëmijë që s’kish vrarë një flutur e s’kish trembur një zog? Ndoshta ajo e ndiente që ky ishte fundi i botës dhe s’kishte përse të përpiqej të jetonte. Ndërsa unë i kërkoja me kokëfortësi dashurinë e saj! Sa shqetësime duhet t’i kem dhënë së gjorës duke i kërkuar të bënte një gjë që s’mundej! Ah, nënë, sa shumë t’u desh të duroje! Ata, të cilëve ti u kishe mbrojtur jetën, tani s’të jepnin as një punë të rëndomtë për të mbajtur fëmijët e tu me frymë tani ti duhej vetëm të luteshe: edhe gardianit të burgut, edhe furxhiut, edhe mjekut për një vizitë, edhe miqve të tët shoqi, që bënin tani skur nuk të njihnin! Ti i zbrite me fisnkiëri këto shkallë të poshtërimit dhe tregove nje tjetër bukuri, që ndoshta, vetes nuk ia njihje. Ti i lave këto shkallë me lotët e krenarisë së fyer dhe kushedi ç’marrëveshje të fshehtë bërë me vdekje, e cila vulosi në ballin tënd indiferencën. Ç’të vrau më shumë, o nënë? Absuditeti i sakrificës, apo mosmirënjohja cinike e njerëzve? Falmë, nënë! Ti duhej të largoheshe nga kjo jetë! Mos, vallë, ftohtësia jote qe një mënyrë për ta bërë më pak të dhimbshme ndarjen? Sa shumë duhet të kesh vuajtur për t’i këputur vetë këto fije të forta të dashurisë sonë!
Po ne si s’u zemëruam një herë me këtë braktisje që na bëje çdo ditë? Mos, vallë, e ndienim se në ç’hall ishe? Apo ti, në çastet e zgjimit, derdhje aq dashuri mbi ne, sa të na mbante zemrat ngrohtë për sa kohë ti do t’i vidheshe nga halli dashurisë sonë?! Si u zhduk butësia nga syt e tu të qetë, të qeshur e plot dritë? Si u shua ëmbëlsia në buzëqeshjen tënde të zgjuar? Ku iku ajo ironia dashamirëse tënde të zgjuar? Ku iku ajo ironia dashamirëse, me të cilën na detyroje ta braktisnim të keqen, pa e ndier veten të fyer?
U rrëzove, nënë!. . .
Asnjë katastrofë nuk mund të dëmtonte shpirtin tonë në atë moshë se sa kjo rënia jote! Ne humbëm përgjithmonë dëshirën për të ndërtuar në jetë diçka të bukur, në shëmbëlltyrë të lumturisë!
A e dije këtë?!
Falna, nënë, nëse të kemi bërë të vuash edhe pas vdekjes!
Ti s’mund të largoheshe pa klithmë! Nuk mund të rrije pa u treguar xhelatëve fytyrën e tyre të vërtetë! Ta kërkonte nderi i vëllait, lotët e jetimëve, vepra e burrit tënd, që po shkelej me këmbë birucave të Sigurimit! Shpirti yt i dhembshur nuk mund të pranonte të talleshin me fisnikërinë e tij disa rrugaçë, që ambicia për pushtet i shndërroi në lypsarë mosmirënjohës e vrasës të pabesë, kurse instikti kriminal i harbutërisë i shtyu të besojnë se ishin, madje, perëndi! Dhe krenaria jote e fyer vrapon që nga errësirat ku e kish flakur terrori komunist, duke shpërthyer si një rrufe që godet mbi kokën e nje gjarpëri. Ti klithe në zyrat e tyre: “Katilë!. . .”. Dhe nuk dëgjove telefonat që ulëritën dhe dyert që u përplasën e nuk pe se si i zbrite shkallët e si t’u vunë hekurat në duar, si të hodhën horrat në qeli e si të prunë të lidhur në shtëpi!
Dhe ne të gjetëm vetëm, pa njeri, lidhur duart mbrapa me hekura gjermane, këmbëkryq e flokëlëshuar, e bukur si një xhinde përmbi raftin e madh që ndodhej sipër shkallëve. Ti heshtje dhe nuk e mësuam dot se kush të kishte ulur aty. Dhe pse aty? Ca thanë e sollën policë, ca që me ta kish pasur dhe civilë, të tjerë që paskësh qënë aty edhe një grua, por nuk tregonte kush që e kish parë, kur erdhi. E pyetëm nënën vetë, por s’donte të përgjigjej. Qëndronte me kokën ulur, sikur të ish fajtore, me sy të palëvizur, mbërthyer në një pikë dhe dukej sikur lutej që ne ta mëshironim, duke na thënë me heshtjen: “ bëra unë këtë!”. Ky çast mbeti tonë si një shuplakë e parë që na dha komunizmi! Iu afrova një çast dhe e putha në faqe, ajo u ngërdhesh në përpjekjen për të skicuar me mundim një buzëqeshje, duke kthyer anash kokën si e turpëruar, ndërsa hekurat u përplasën në dërrasë bashkë me duart e saj të bardha. Iu mblodhëm rrotull të shihnim ato goxhdë të përkulura si unaza rreth duarve të saj të enjtura. Papritur u dëgjua zhurma e këmbëve të një polici që po ngjiste shkallët, i cili, i skuqur në fytyrë, na tha të mos ia hiqnim hekurat nënës, sepse vetëm kështu do ta lejonin që ajo të qëndronte pranë nesh.
Ç’të qe kjo, vallë? Ëndërr? Apo një forcë misterioze na e jepte këtë ndëshkim për të na detyruar ta çmonim më tepër vlerën e nënës sonë? U deshën vite të bindeshim që kjo qe një përmbysje, që duhej përballuar me shumë dhimbje! Ndërsa ne po mendonim se si do ta ushqenim e si ta shpinim në banjë, ajo që duket e kuptoi hallin tonë, pasi lëshoi një rënkim të pakontrolluar, na buzëqeshi me përkëdheli dhe na kërkoi ti shpinim pak bukë.
Njëri prej nesh i hoqi hekurat, me kujdes, kurse ajo me duart e lira tani, mbërtheu jelekun e hapur në dy sustat e para. Pastaj nisi të hajë e uritur, ashtu, e drejtuar, si të ishte vetë një e huaj në shtëpinë e saj!
Tronditja e madhe na i kishte trembur lotët dhe unë çuditem sot se ku e gjenin forcën që të tregoheshin aq të vëmendshëm ndaj saj! Sa kohë që njeriu është mbret i lumturisë, nuk i përfill ata që ia dhurojnë, por, kur viktimat që sakrifikohen për të, ngrejnë krye, ai bëhet menjëherë lypsar dhe u lutet ta mëshirojnë! Ne nuk e kishim kuptuar ende se pa dashurinë e nënës asgjë nuk do të na hynte në sy! Ne e quanim këtë lumturi një të drejtën tonë, kurse dhembshurinë, një detyrë të saj. Tani e ndienim se dashuria e çdo nëne nuk ishte diçka tokësore! Tani që na mungoi, mbetëm para saj të mahnitur! Tërë jetën do të luftonim tani për të merituar një shkëndi dashurie që t’i ngjante asja të nënës! Por më kot! . . .Ne do të mbeteshim njerëz të vërtetë, sa kohë do të qëndronte brenda nesh vlaga e dashurisë së saj, jehona e klithmave të ëmbëla të dashurisë së nënës! Çudi! Kujdesi ynë për të, sikur e mundonte më shumë! “luanesha” tundi krifën dhe u ngrit në këmbë. Ne s’ishim më në ëndërr: kishim fituar përsëri atë, që desh na iku përgjithmonë!
U zhytëm prapë në mbretërinë e dashurisë! Ishim përsëri njerëz! Unë fjeta atë natë si më parë me të, duke derdhur edhe në gjumë lotë lumturie! Edhe ajo qau bashkë me mua, por shtirej sikur merrte shkak prej lotëve të mi! Dhe më gënjeu, e gjora, duke më lënë përshtypjen se i kishte lotë gëzimi, ndërkohë që e ndiente se ishte nata e fundit që flinte me ne! Kur u gdhi, ne ia vumë përsëri hekurat në duar, ashtu si na mësoi ajo. Pastaj shkoi e u ul te vendi, ku e kishte lënë policia. Dhe na vështronte e qeshur, si të donte të na thosh: “Ja, sa mirë, asgjë s’ka ndodhur!”. Dhe neve po na dukej vërtet sikur e gjithë kjo s’ishte veç një lodër. Megjithatë, pasi kryenim me ngut porositë që na jepte veçmas ndonjë i afërt, që kish guxuar të vinte në shtëpinë tonë, ktheheshim menjëherë te nëna për t’u siguruar që ndodhej aty. E bukur si një zanë pylli, ajo rrinte e qetë, me kokën lart, ashtu si kemi dëgjuar që rrinë trimat para skuadrave të pushkatimit. I kishte rënë një nur i veçantë dhe dukej sikur ishte bërë nuse! Dasmorët ishim ne, që s’dinim ç’të bënim me të! Kurse “krushqit” nuk po dukeshin për ta mbyllur në “kafaz”!. . .
