Dhoma numër 8!

At Vinçenc Prennushi, një portret nga Arshi Pipa

Mbrapa burgut të Durrësit, mbrenda telave, âsht nji ndërtesë përdhese. Shërben njikohësisht si restorant dhe si shkollë; aty policët marrin ushqimin e përditshëm, aty marrin edhe mësimet e partís. Kët herë shërbeu edhe si sallë gjyqi.

Nanduer 1947.

Hove hove të burgosunit janë nxjerrë përpara gjyqit ushtarak. Asht vala e terrorit mâ t’egër. Intelektualë, teknikë, klerikë, por edhe zejtarë, fshatarë, të gjithë ata qi mendohet se janë kundërshtarë, veprues ose jo të partís, janë fshî dhe rrasë nëpër burgje. Gjykimi âsht sa për sy e faqe: proceset kurdisen mâ parë nga Ministrija e Mbrendshme, gjyqi vetëm i ven në skenë. I burgosuni merret nji ditë nga Dega e Sigurimit dhe futet mbrenda nji dhome. Shef para vetes, ulun në travezë, tre oficera madhorë, nji tjetër pak mënjanë brrylas, nji nënoficer me nji makinë shkrimi. Njeni prej tyne lexon nji fletë, zakonisht fillimin ose fundin e saj; vazhdojnë pyetjet, shoqnue me kërcënime dhe shamje. Kjo vazhdon dhjetë deri njizet minuta, simbas rasës.

Mandej i burgosuni nxirret jashtë dhe nji tjetër futet në dhomë. Njeriu pandehë se gjindet më nji seancë hetuesije. Mbasi e binë në burg merr vesh se ka qenë para gjyqit ushtarak. Për disa ditë me radhë gjyqi ushtarak i Garnizonit të Tiranës, i kryesuem prej Major Gjon Banushit, ka gjykue ksisoj, me dyer të mbylluna. Tash âsht vendimi.

Në sallën e vogël qëndrojnë mbi banka rreth gjashtëdhjetë të burgosun. E shumta nuk e njohin njeni tjetrin. Fëtyra të nxime, të hjekuna, qi kqyren ndërmjet tyne frigshëm, pabesueshëm.

Hyn trupi gjykues, Prokurori, Kapiten I­-rë Petrit Hakani, nisë pretencën. Ban nji përmbledhje të shkurtë, të ngutshme, mandej nxjerrë nga çanta nji tufë letrash dhe ndán andej listën e grupit të parë.

Përpara meje âsht nji burr me flokë të bardhë, i mbledhun kuspull, i veshun me nji mantel të zi, të dalun boje. Nuk ka lëvizë gjithë kohën. Lëvizë tash në thirrje të nji emni.

“Vinçenc Prendushi!”

Ngrihet ngadalë, mundimshëm, dhe ulet mandej pa thanë nji fjalë. Prokurori lexon pretencën e të pandehunit. Akuzat janë krejt gjenerike, pa asnji fakt konkret, ato tashmâ të stereotypuemet: “anmik i popullit”, “bashkëpunëtor i okupatorit”, “fashist”. Theksohet fakti se ka qenë peshkop i Kishës Katholike dhe me kët rasë shtohen frazat: “klerik reaksjonar”, “agjent i Vatikanit”. Në fund kërkimi i dënimit: njizet vjetë.

Njizet vjetë n’ato rrethana, dhe për nji personalitet si Vinçenc Prendushi, nuk âsht fort keq, kur të mendohet se fill mbrapa prokurori kërkon dënimin me vdekje për famullitarin e tij Don Anton Zogaj. Në fjalën e fundit Imzot Prendushi thotë me zâ të ramë: “Nuk i kam dashtë kuj të keqen. Jam mundue me bâ mirë.”

Vendimi i gjyqit âsht: “njizet vjet privim lirije me punë të detyrueshme”.

***

Me Imzot Prendushin u njofta fill mbas gjykimit. Na qëlloi me ndenjë së bashku, në nji dhomë të vogël të burgut, ku vunë edhe Myftiun e Durrësit, Mustafa Varoshin, Prof. Prenk Kaçinarin dhe nji profesor tjetër 1).

Disa ditë mbrapa Myftiu, i cili nga torturat e tmerrshme gjatë hetuesís ishte bâ kufomë e gjallë, vdiq në Spital të Durrësit. Prof. Prenk Kaçinari, qi vuente nga tuberkulozi, qe lirue nga burgu më 1949. I mërzitun nga persekutimi i vazhdueshëm ai vrau veten më 1956.

Pak mâ vonë u shbartëm andej në nji dhomë tjetër. Më kujtohet mirë kjo dhomë, e veçueme prej të tjerave më nji skanj t’oborrit; kishte qenë motit xhebehane dhe kishte mure të trasha, me tavanin në trajtë kybeje, me vetëm nji dritare të vogël. Te kjo dhomë, e njoftun nën emnin “Dhoma Nr. 8”, vendoseshin zakonisht “mâ të rrezikshmët”. Ishim mjerisht, rreth tridhjetë vetë në nji hapsinë mâ pakë se tridhjetë metra katrore, megjithktê të burgosunit u ngushtuen edhe mâ për me i bâ Imzotit nji vend mâ të gjanë, tue e vû në krye të dhomës. Mue më qëlloi me qenë pranë tij. Nuk vonoi shumë dhe u miqsuem….

Imzot Prendushi më ka rrëfye qysh Enver Hoxha i kishte thirrë, gjoja qi të këshillohej me tê për punët e Kishës Katholike Shqiptare, në të vërtetën për t’i imponue atij pikëpamjet e politikës komuniste ndaj fés. Nuk kishte mundë ta bindte. Mâ vonë, mbasi Imzot Prendushi u burgos, ai u vërsul ashpër kundër tij në njenin prej fjalimeve të veta. Mbasi e burgosën e torturuen. Prej vetë gojës së tij dij se e kanë rrahë mâ parë me drû, mandej e kanë lidhë për kambësh e për duersh, i kanë kallë mes tyne nji drû me nji çengel më tê, mandej kanë varë drunin më nji gozhdë të madhe në murin e nevojtores, tue e lanë aty deri sa i ka rá të fikët. “Si dashin në krrabë!”, shtonte buzëqeshun Imzoti, të cilit nuk i mungonte nji damar shakaje.

Përfytyroni tash kët njeri, nji burr gjashtëdhjetepesë vjeçar, nji prelat të naltë të Kishës, nji nga fort të rrallët shkrimtarë të Rilindjes ende të mbetun gjallë, përfytyronje të varun asisoj në nji nevojtore të Degës së Sigurimit.

Ky njeri, i kqyrun prej shqiptarëve me nderimin mâ të madh, i ruejtun në mirënjohjen e tyne si nji relike mbrenda peshtafit (kuti e vogël – N.K.) të vet, ky symbol i së kaluemes së Shqipnís, për të cilën na mburremi, ky njeri rrëmbehet përdhunë nga shtëpija e përvunjtë e nji katundi, ku kalonte ditët e mbrame të jetës së vet, bashkë me Zotin dhe me librat, dhe ndryhet në burgje dhe torturohet.

Nji ditë e nxorën me mbartë trungje. Burgu i Durrësit âsht i vendosun pakë më kodër dhe kamjonat zhgarkojshin në rrugën poshtë; prej andej i ngarkojshin të burgosunt tue i ngjitë nalt dhe tue i stivue. Njeni rojesh, kur po caktonte punëtorët, ju suell Imzotit: “Edhe ti, prift!” Të gjithë u çuditën mbasi der atë ditë nuk e kishin mërzitë për gjana të këtilla: ai ishte jo vetëm plak, por kishte, për mâ tepër, nji erní (hernie; shën.N.K.) të theksueme, t’atillë sa memzi ecte. Imzoti nuk tha gjâ e duel me të tjerët. Un nuk qeshë atë ditë në punë, por shokët më treguen mâ vonë gjithçka. I kishin ngarkue më sup trungje qi ai nuk mund të mbarte kurrsesi, ishte rrokullisë me to, nji herë, dy, trí, dhe gjithmonë pa bëzâ. Drejtori i Burgut dhe Komisari e bâjshin “sehir” nga shkallët e Burgut. Qeshëshin. Shokët bâjshin ç’mos për ta ndihmue: i lejshin atij anën mâ pakë të randë të trungut, kur ky ishte i hollë, ose, kur ky ishte shumë i trashë dhe i gjatë, ndajshin peshën në supat e tyne në mënyrë që trungu atij mos t’i peshonte. Por edhe vetëm ngjitja përpjetës ishte për tê tepër, tepër e mundshme (mundimshme; shën. N.K.). Shumë herë ishte rrëzue lëmuç tue mbetë pa frymë. Rojet e lijshin atëherë disa minuta me pushue dhe prap e futshin në punë. “Prift, ke bërë ndonjëherë kështu punë?” e kishte pyetë njiherë Drejtori i Burgut, tue u zgërdhî. (Ai si edhe policët nuk e quejshin ndryshe veç: prift. E shqiptojshin kët fjalë me nji shtrembënim të buzëve, theksueshëm; në mendjen e tyne fjala ishte shamje).

Nji shok i kishte dhanë zemër – ktê ma tha vetë mâ vonë, dhe i kishte bâ aq shumë përshtypje mbasi shoku ishte mysliman: “Imzot, -kishte thanë ky – kështu Krishti i âsht ngjitë Golgotës.” Kujdesi i tij kryesuer ishte për Don Anton Zogajn. Don Antoni ishte dënue me vdekje dhe ndodhej atëherë i mbyllun në njenën nga qelat qi shërbejshin për banjo. Kishte qenë famullitar i Durrësit, pra nên mvarësín e drejtë t’Imzotit. Ishte e rrezikshme me marrë e dhanë me të dënuemin për vdekje, por me anë të shokëve Imzoti ja doli me dijtë dëshirat e mbrâme të famullitarit. Njena prej ktyne ishte me nxjerrë jashtë burgut komçat e petkut fetar qi ai gjithnji mbante. Kët gjâ mundëm me e bâ. Imzoti nuk dinte si me falnderue për ktê.

E pata pyetë Imzotin nëse kishte lanë te shtëpija ndonji dorëshkrim. M’u gjegj se kishte përpunue përkthimin e Veber­it “Dreizehnlinden”. Kur e pyeta pse kishte përkthye bash kët vepër dhe jo ndonji tjetër mâ të njoftun të letërsís gjermane (Imzoti e dinte gjermanishten mbasi ishte edukue n’Austrí), ai më tha se kishte zgjedhë atë vepër për arsye se zakonet e malsorëve austriakë kishin shumë gjâna të përbashkta me ata të malsorëve tynë (tanë; shën.N.K.).

Me Imzot Prendushin ndenjëm bashkë der nga vera e vjetit 1948, kur un u dërgova, bashkë me shokë, në Kampin e punës së Vloçishtit. Kur ktheva andej, nga fundi i Nandorit, gjeta Imzotin të smundë. Vuente prej zemre dhe rrallë lente dhomën për me dalë n’oborr. Gjendja e tij erdh tue u keqsue me të shpejtë. Qe dërgue në spital. Pak mâ vonë shkova edhe un në Spital. Spitali i Burgut ndodhej n’atë kohë në nji ndërtesë përdhese, nji aneks i Spitalit të Durrësit, e cila binte mbi nji rrugë të ngushtë, jo shumë larg bulevardit “Dalip Tabaku”, të ndërtuem prej të burgosunve. Dhoma ishte e vogël, e ultë, e vjetër, me dy dritare të cilat kqyrshin kah deti. Kishte qenë mâ parë dhomë zjarmi, mbasi kishte votër. Mjekët i kishin gjetë Imzotit nji “asmë zemre”, sëmundje e randë, sidomos për moshën e tij. Asma e ngushtonte mâ fort natën. I vinte me hove qi shkojshin tue u përshpejtue der në gulshim të randë, sa me e lanë pa frymë. Kur i kalonte, mbas disa orësh, binte si i vdekun e për nji kohë të gjatë nuk mundte me folë. Mjeku i pavijonit, Dr. Propopulli, nji njeri me zemër ari, të cilit i dhimbeshin të burgosunt dhe të cilëve u shërbente me shpirt, bâni gjithçka për Imzotin. E vizitonte disa herë ditën, jashtë zakonit, dhe shpesh i binte barna nga të vetat, mbasi spitali nuk kishte.

Kjo ka qenë në fruer 1949 (shkurt; shën. N.K.). Flitej atëherë me ngulm se, mbas prishjes më Jugosllavín, qeverija po përgatitte nji amnisti të madhe, nga e cila do të përfitojshin të gjithë të burgosunt e pafajshëm. Në gjendjen në të cilën ndodhej Imzoti shpresa për me dalë nga burgu, me i kalue ditët e mbrame të jetës në shtëpi, nën kujdesin e ndonji njeriu të dashun, ishte nji mënyrë për me e mbajtë gjallë, dhe un përpiqesha sa ma shumë me ja këndellë atë shpresë. Nuk mendojsha aspak se komunistat do ta lirojshin për hir të së drejtës, por më rrênte uzdaja (shpresa; shën. N.K.) se ndofta logjika e vijës se re politike mund të përparonte sa me shtërngue qeveritarët qi të bâjshin çka nuk dëshirojshin. Ndër ato ditë kemi bâ me Imzotin shumë kuvendime mbi gjendjen politike, nepër të cilat un shkojsha tue ja ushqye shpresën e lirimit. Më kujtohet nji skenë e mallëngjyeshme.

Nji ditë prunë ndër né për pak kohë Don Jul Bonatin, famullitarin e Vlonës. E bijshin nga Burgu i Vlonës për ta strehue n’azilin e të çmendunve të Durrësit. Don Jul Bonatin e kisha njoftë qysh kur kisha qenë student në Firence; ai përpiqej asokohe me shtypë përkthimin e vet italisht të “Lahutës së Malsís”. Nisëm kuvend. I kallzova se njeriu qi po gulshonte në shtrat ishte Imzot Prendushi. Atëherë Don Bonati, i cili memzi mbahej në kambë nga smundja dhe pleqnija e shtyme, u ngrejt dhe gadi tue u zvarnisë ju qas Imzotit; bani me i puthë dorën por Imzoti, sadoqi n’ankthin e gulshimit, nuk e la dhe tërhoqi dorën. Atëherë Don Bonati i kërkoi bekimin, dhe Imzoti, me nji përpjekje të fundme, i vuni dorën mbi supe. Mandej u plandos mbi shtroje. Nuk vdiq atëherë, por disa ditë mâ vonë. Ndër ato ditë hoqi mâ shumë se kurr. Tmerri ishte nata. Der në mesnatë kishte dritë elektriku, der atëherë vuejtja ishte mâ e durueshme. Por t’u fikmen drita, n’errsinën qi mbytte dhomën, vuejtja e tij rritej, acarohej. Ishte a­thue­se mungesa e dritës i mungonte frymën. Gulshimi bâhej atëherë i mënershëm, si rënkimi i nji të plagosuni, i cili, në vend qi të shkonte tue rá, vinte tue u shtue, der n’ulurimë. I bâhej, si më rrëfente, a­thue­se çapoj të hekurt ja mbërthejshin krahnorin, tue ja shtrydhë zemrën gjithnji mâ keq, tue ja shklye. N’ktë kohë njeriu nuk mund të flente mâ në dhomë. Ngriheshim me radhë dhe i fërkojshim kambët – kështu i dukej se diçka lehtësohej, mbajshim të pafikun zjarmin në votër: kandil nuk kishim dhe drita e flakes ndihmonte shumë me ja fashitë vuejtjen. Prandej qysh në mbramje kujdeseshim me grumbullue në votër mjaft drû. Ishte dimën, dhoma ngrohej me anë të votrës, prandej ishte parashikue nji sasi druni për zjarm. Por, kjo sasi nuk mjaftonte për me mbajtë zjarmin gjithë natën dhe na duhej, me mënyra të ndryshme, me bindë rojet qi t’urdhënojshin shërbyest e spitalit për me na prû sa mâ shumë drû.

Por ndodhte shpesh qi nuk mund të kishim drû sa duhej. Dhe kur fikeshin xhixhat e fundme dhe errësina peshonte në dhomë, ngriheshim prej shtratit, herë njeni herë tjetri, dhe i rrijshim të smundit te kryet, tue i folë (të folunit ja davaritte disi travajën), tue i dhanë zemër, tue e gënjye se do të bijshin drû të tjera ose se nata ishte në të sosun.

Nji natë të tillë më tha copa copa:

Tash po kuptoj fjalët e Goethes: “Mehr Licht!”

Ajo dritë, së cilës i kishte thirrë në pikë të mortjes Poeti nuk ishte sigurisht, drita qi shohin syt tanë shqisorë. Dhe ktê Imzoti e dinte mirë. Por, cili njeri nuk pau në dritën e ambël të qiellit symbolin e jetës? “Me të bâ dritë syt mbi dhé” – thotë populli ynë, me nji shprehje epërsisht poetike, për me cilësue jetën. Dhe kur mendja e njeriut u rrek me gjetë nji urë kalimi mes landores dhe palandores u ndal, si nji herë përherë, po te drita. Prej neoplatonizmit, tërthuer Augustinit, te shkolla françeskane e Oxford­it, përfëtyrimi i dritës ndriçoi konceptin e filosofís, tue ndërmjetsue mes poezís dhe mystikës.

Dhe Foskolo pat thanë afër ditëve tona: Perche gli ochi dell’uom cercan morendo il Sole… (“Pse sytë e nierit tuj dhanë shpirt lypin Diellin?…” – it.). Imzot Prendushi u ndá kso jete nji natë të frorit 1948 (në origjinal asht shkru shkurt ’48, por duhet të jetë në fakt shkurt ’49; shën. ynë N.K.) Atë natë kishte zjarm në votër. Kur ja mbylla syt, syt e lodhun, të shterrun, qi aq shumë kishin rektue për dritë, m’u duk se pashë në fëtyrën e tij të hajthët, të shkrime, të paqueme mbas aq mundimi, nji ndriçim jo të zakonshëm. Ndofta mue më bâjshin syt e përlotun, ndofta nuk ishte veçse nji refleks i flakrimeve të kuqrimta të zjarmit të votrës, ngujue ndër rrudhat e thella të ballit të gjanë, ndër zgavrat e faqeve dhe ndër gropëzat e syve. Por ndofta ishte diçka tjetër. Shpirti qi në grahmat e dhimbës fyzike topitet, tkurret, terratiset, ai kullohet prej saj, kur dhimba të prâjë, si ujt prej lymit qi e pat trazue. Njeriu mund të mos besojë në pavdeksín e shpirtit. Por âsht vështirë me pranue se gjithçka mbaron me trupin kur vërejmë qysh njerzit vdesin për ideale.